آشنایی با مرکز حقوق تطبیقی دانشگاه مفید در گفتگویی با آقای دکتر میرمحمدی

     استاد میرمحمدی عزیزی خرداد ۴۲ در قم در خانواده ای اهل علم متولد شدند که بعد از اخذ دیپلم از بابل وارد حوزه علمیه قم شده و در سال ۱۳۷۰ تحصیلات آکادمیک را در رشته حقوق دانشگاه مفید شروع کردند و ارشد را در گرایش حقوق بین الملل سپری کرده و سال ۱۳۸۸ پایان نامه دکتری خود را تحت عنوان «اصل عدم مداخله در اسلام و حقوق بین اللملل(مطالعه تطبیقی)» با موفقیت از دانشگاه علامه طباطبایی دفاع کردند که در جشنواره فارابی به عنوان اثر برگزیده انتخاب شد. استاد میرمحمدی عزیزی که هم اکنون به عنوان مدیر مرکز مطالعالت حقوق تطبیقی دانشگاه مفید فعالیت دارند در مصاحبه ای با ما به تببین اهداف و فعالیت های این مرکز پرداختند.

     به عنوان اولین سوال در باره شکل گیری این مرکز و فعالیت هایی که تا کنون در آن انجام گرفته است توضیحاتی را ارائه بفرمایید.

این مرکز سال ۱۳۷۸ تاسیس شد. از ابتدای تاسیس و زمان مدیریت جناب آقای دکتر الفت برنامه‌های این مرکز متمرکز بر پژوهش های داخلی و تعریف طرح‌های پژوهشی بود. در واقع این مرکز در ابتدا با توجه به سابقه پژوهشی ده ساله دانشگاه و وجود تعداد زیادی از طرح‌های پژوهشی در دست انجام، به ساماندهی طرح‌های پژوهشی حقوقی پرداخت و پی‌گیری انجام و اتمام این طرحها بود. اواخر سال ۱۳۸۸ (و در واقع ابتدای سال ۸۹) که بنده مدیریت اینجا را به عهده گرفتم کارهای جدیدی برای مرکز تعریف و پیش بینی کردیم. اولا به شناسایی مراکز حقوق تطبیقی در ایران و جایگاه آن در ایران پرداختیم. اولین مرکز موسسه حقوق تطبیقی در ایران وابسته به دانشگاه تهران است که سابقه آن به سال ۱۳۵۳ برمی‌گردد. حقوق تطبیقی در ایران توسط  شاگردان «رنه داوید» بیشتر معرفی شد. آقای دکتر عراقی ، آقای دکتر آشوری و آقای دکتر صفایی با ترجمه کتاب «نظام‌های بزرگ حقوقی معاصر» سهم زیادی در معرفی دیدگاه‌های داوید و حقوق تطبیقی در ایران دارند.

بسیاری از دانشکدهای حقوق مراکز حقوق تطبیقی دارند اما در ایران هنوز این مراکز توسعه پیدا نکردند. با توجه به سابقه حقوق تطبیقی در دنیا که سال ۱۹۰۰ میلادی (یعنی ۱۱۱ سال قبل) سال حقوق تطبیقی نامگذاری شد، نشان می‌دهد که ما در این زمینه باید بیشتر تلاش کنیم و راه طولانی در پیش داریم. اکثر کشورها مراکز حقوق تطبیقی دارند تا به دولت‌ها در زمینه های حقوقی کمک کنند. مثلا دولت ها در قراردهای تجاری که با کشورهای دیگر منعقد می کنند به کمک مراکز حقوق تطبیقی نیاز دارند تا با قوانین آنها و احیانا دادگاه‌های آنها آشنا باشند. اگر کشورها با مقررات و قوانین یکدیگر آشنا باشند با اگاهی بیشتری به توافق می رسند و یا قدرت چانه زنی بیشتری خواهند داشت. بهترین مراکز برای این منظور، همین مراکز حقوق تطبیقی است. کشورهای پیشرفته در این زمینه بسیار سرمایه گذاری می‌کنند. به عنوان مثال در موسسه حقوق تطبیقی “لوزان” سوئیس، نزدیک ۷۰ زبان  کتاب های مختلف حقوقی وجود دارد و بخشی مربوط به کتاب های اسلامی و عربی و فارسی است.

با توجه به ظرفیت‌ها و توانمندی هایی که در دانشگاه مفید وجود دارد، بنا داریم این مرکز به مرکز مطالعات حقوق تطبیقی و حقوق اسلامی تبدیل شود. مراکز حقوق تطبیقی در دنیا زیاد است اما مرکز حقوق تطبیقی و حقوق اسلامی خیلی کم است. به همین علت، نشست ها و همایش های مرکز را به گونه ای تعریف کردیم که رویکرد تطبیقی آن فقهی حقوقی باشد و همایش‌‌ها و نشستهای علمی با همین رویکرد، شهریور ماه هر سال برگزار می شود. اولین نشست با عنوان «حقوق تطبیقی و حقوق اسلامی» شهریور سال گذشته برگزار شد بعد از آن جلسه و بعد از مشورت با برخی صاحب نظران موضوع سالهای آتی را مشخص کردیم. بنا شد انشاء الله شهریور امسال که سال ۱۳۹۰ است همایش را با محوریت حقوق تطبیقی و حقوق خانواده برگزار کنیم و نشست سال ۱۳۹۱ اگر شرایط آن مهیا شود، با محوریت حقوق تطبیقی و حقوق تجارت باشد. البته مطالعه تطبیقی از منظر حقوق اسلامی هدف و مقصود ماست. علاوه بر این نشست‌های علمی، دو موضوع تخصصی تر یعنی متدلوژی حقوق تطبیقی و تفسیر در حقوق تطبیقی نیز در دست مطالعه است.

گرچه به نظر می رسد حقوق تطبیقی بیشتر مباحث آن به حقوق خصوصی مربوط است اما به نظر من در دیگر شاخه‌های حقوق هم اهمیت دارد. مثلا با توجه به ماده ۳۸ اساسنامه دیوان بین المللی دادگستری که منابع حقوق بین الملل را معاهدات، عرف و اصول کلی حقوقی مقبول ملل متمدن، به عنوان دستمایه قضات دیوان اعلام می کند، اهمیت حقوق تطبیقی در حقوق بین‌الملل معلوم می‌شود.

     آیا این نهادی که در دانشگاه مفید است را به سایر مراکز کشور های مختلف معرفی کرده اید ؟

تا حدودی معرفی کرده ایم اما توجه داشته باشید که این مرکز تازه تاسیس است و به تدریج باید معرفی شود. اساسا مراکز علمی در دنیا با سایت و اینترنت و اطلاعیه معرفی نمی شوند. مراکز علمی با خروجی هایشان و اثار علمی که منتشر می کنند و یا با برنامه هایی که دارند، معرفی می‌شوند. ما به جای اینکه به تبلیغات بپردازیم، کار را اساسی و زیربنایی شروع کردیم. مثلا یکی از کارهایی که شروع کردیم انجام طرح های پژوهشی پایه ای و برگزاری سخنرانی های علمی است. این کارها باعث می شود خود به خود مرکز مطالعات حقوق تطبیقی معرفی شود. کار دیگری که انجام دادیم این بود که سعی کردیم کتاب‌ها و مجلات مختلف حقوق تطبیقی را شناسایی کنیم و تهیه کنیم که انشاء الله فهرست آن در سایت قرار خواهد گرفت. هدف ما از این کار کمک به پژوهشگرانی است که علاقمند به پژوهش در حقوق تطبیقی هستند.

از کارهای پژوهشی لازم که به وسیله ی آن می توانیم مرکز را معرفی کنیم، تدوین کتاب «نظام حقوقی اسلام» است. همه ی نویسندگان حقوق تطبیقی در داخل و خارج از کشور، نظام حقوقی اسلام را به عنوان یکی از نظام‌های بزرگ حقوقی در دنیا معرفی می کنند ولی جای یک اثر جامع که این ادعای کلی را با بیان حقوقی و با اقتضائات روز ثابت کند جدا خالی است.  ما باید بیشتر کار کنیم و روشن کنیم نظم حقوقی در فقه اسلامی ما در کجاها قرار دارد و الان در کجا ایستاده است. کتاب جامعی ما باید در این رابطه بنویسیم. تقریبا حدود شش ماه است که ما روی این موضوع کار کردیم و خوشبختانه طرح آن به تصویب رسید. آقای دکترمحمدی مدیر این پروژه است. شش نفر از صاحب نطران و اساتید با ایشان در انجام این طرح همکاری می‌کنند. این کتاب روزی که منتشر شود دیگر نیازی به معرفی مرکز نخواهد بود چرا که با وجود این خروجی ها و آثار مرکز مطالعات حقوق تطبیقی و اسلامی معرفی خواهد شد.

کار دیگری که ما چند سال پیش شروع کردیم و در حال حاضر در دست چاپ است، مطالعه تطبیقی حقوق کودک در اسلام و اسناد بین اللملی است. این طرح از سوی مرکز مطالعات حقوق بشر دانشگاه و همکاری یونیسف به پایان رسید و به زبان انگلیسی هم ترجمه شد و الان در دست چاپ است. اینها همه به نوعی معرفی مراکز پژوهشی دانشگاه است.

کار دیگری که در دست مطالعه است، تدوین یک اثری جامع در اسلام و حقوق بین اللمل است که البته به مسایل جدید این شاخه و با توجه به نیازهای امروز بپردازد. مباحث جدید حقوق بین اللمل، مانند حقوق دریاها، حقوق فضا و هوا، حقوق محیط زیست و برخی از حوزهای حقوق بشر نظیر حقوق همبستگی به مطالعه تطبیقی نیاز دارد که خیلی کم به آنها پرداخته شد. به هر حال این ادعا که اسلام برای مسائل جدید پاسخ دارد باید در میدان تحقیق و پژوهش ثابت شود. مناسب ترین مرکز برای تعریف و انجام این طرح با توجه رسالت پژوهشی دانشگاه، در مرکز مطالعات تطبیقی است. این طرح با مدیریت یکی از اساتید موفق دانشگاه در حال تنظیم است که انشاء الله در سه جلد تدوین خواهد شد. بیشتر کتاب‌هایی که در آنها مطالعه تطبیقی فقهی حقوقی انجام گرفته اولا به زبان عربی است و بیشتر نویسندگان آنان دانشمندان اهل سنت هستند که البته نشان از غنای آثار اسلامی دارد اما الان جای خالی کتاب‌هایی که در آنها دیدگاه های مکتب اهل بیت(ع) منعکس شود احساس می شود. تلاش ما براین است اگر توفیق پیدا کنیم پژوهش ها در این جهت هدایت شود.

کار دیگری که از سوی مرکز انجام گرفت انتشار اولین شماره مجله «حقوق تطبیقی» بود. این اولین شماره حقوق تطبیقی است که چاپ شده است. نام مجله دانشگاه مفید اول «نامه مفید» بود، بعد از یک لایه تخصصی شدن با حفظ سابقه با نام «نامه حقوقی» منشر می شد والان در دومین لایه تخصصی مجله حقوقی دانشگاه مفید، با نام «حقوق تطبیقی» منتشر می‌شود. دومین شماره آن در دست چاپ است و سومین شماره آن (یعنی شهریور ۱۳۹۰) در مرحله ویراستاری است. در ایران ما چند مجله حقوق تطبیقی داریم اما مجله علمی پژوهشی با عنوان «حقوق تطبیقی» متعلق به دانشگاه مفید است. در حال حاضر مجله در دومین لایه تخصصی خود قرار دارد که برای دانشگاه و اساتید دست اندرکار این مجله، در گذشته و امروز، موفقیت بزرگی است و نشان دهنده ظرفیت بالای علمی در دانشگاه است.

کار دیگری که باید سامان پیدا کند مطالعات مذاهب مختلف اسلامی از نگاه حقوق تطبیقی است. من معتقدم فقه اسلامی سابقه اش از حقوق تطبیقی در غرب بیشتر است. اولین آثار تطبیقی را فقیهان و اندیشمندان مسلمان با عناوین «علم الخلاف» و «علم الاختلاف» و «علم المناظرات» مورد توجه قراردادند. این روش در آثار قرون چهارم و پنجم هجری (برابر قرون دهم و یازدهم میلادی) و نزد اندیشمندان و فقیهان مسلمان نظیر ابن خلدون و شیخ طوسی و بعد علامه حلی دیده می شود.

اصطلاح «فقه المقارن» شباهت زیادی با حقوق تطبیقی امروز دارد.  کارهای جدی حقوق تطبیقی در غرب، مربوط به اواخر قرن هجدهم میلادی به این طرف است. به هرحال بحث فقه تطبیقی در اسلام ریشه دار است. رابطه‌ بین فقه تطبیقی و حقوق تطبیقی کاری است که امیدواریم در انجام آن توفیق پیدا کنیم. با اینکه مقالاتی کم و بیش در این باره منتشر شده است ولی به روز نیستند و جا دارد کار جدی تری صورت بگیرد.